Gündelik yaşamda beklenmedik anlarda meydana gelen bazı olaylar önceden öngörülmesi imkânsız sonuçlar doğurabilir. Üstelik bu tarz durumların, ne kadar çabalanırsa çabalansın engellenmesi mümkün olmayabilir. Mücbir sebep adı verilen ve istem dışı gerçekleşen böyle durumlarda neler yapılabileceğine Türk Borçlar Kanunu’nda detaylıca yer verilir.
Mücbir Sebep Nedir?
Mücbir sebep, sözleşmeyi kuran tarafların istemi dışında meydana gelen olay neticesinde ortaya çıkan beklenmedik durumları ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Sigortacılık sektöründe ise bu kavram, poliçeye dayalı olan sorumlulukların çeşitli nedenlerden dolayı yerine getirilememesi halidir. Söz konusu durum, sorumluluğun tamamını veya bir kısmını kapsayabilir. Uygulamada, sorumluluğun yerine getirilmesinin istem dışı hallerden ötürü aşırı oranda zorlaşması da aynı kategoride değerlendirilir.
Bir olayın mücbir sebep olarak kabul edilebilmesi için dış kaynaklı olması şarttır. Mücbir sebep kavramı, öngörülemeyen ve engellenmesi mümkün olmayan olayları kapsar. Yani kaçınılamaz ve önlenemez olma koşulu bu kavramın özünü oluşturur. Kavramın bir diğer dayanak noktası ise sonuçları karşısında kişilerin veya kurumların yapabilecekleri hiçbir şey olmamasıdır. Bu tür durumlar nedenselliği ortadan kaldırdığı için kişi, kurum ve sonuçlar üçgeninde bağ kurmak mümkün olamaz.
Mücbir sebeplerin oluşması, sigorta şirketlerinin poliçe sahiplerine verdikleri taahhütleri yerine getirmelerini kısmen veya tamamen ortadan kaldırabilir. Bu duruma paralel olarak taahhüdün karşılanması geçici bir süreyle ya da sonsuza kadar askıya alınabilir. Taahhüdün karşılanmasını öngörülmesi imkânsız biçimde zorlaştıran sebepler, bazen poliçeden edinilen hakların kullanım sürelerinin uzatılmasına da neden olabilir.
Mücbir Sebeplerin Kaynağı Nedir?
Mücbir sebeplerin kaynağı, iki farklı başlık altında toplanabilir. Bunların ilki, doğa olaylarıdır. Çığ düşmesi, deprem, don ve fırtına; doğa olayları kategorisine girer. Bu tür olaylara ek olarak salgın hastalık, su baskını ve yıldırım da aynı başlığın altında yer alır. Örneğin, Kahramanmaraş’ta meydana gelen deprem felaketi mücbir sebep sonuçlarını ortaya çıkarmıştır. Benzer biçimde COVID-19 pandemisi de mücbir sebep olarak kabul edilir.
Mücbir sebeplerin kaynağı olarak nitelendirilen ikinci kategori ise insan eylemleridir. Abluka, darbe, hırsızlık, istila, savaş ve seferberlik hali; insan eylemleri kaynaklı mücbir sebeplerin kaynağını oluşturur. Bu kategoride ayrıca terör, grev, silah altına alınma, ekonomik kriz ve mevzuat değişikliği gibi durumlar da bulunur.
Hangi durumların mücbir sebeplerin kaynakları olduğunu bilmek, hak kayıplarının ortaya çıkmaması açısından önemlidir. Konut, kasko ve zorunlu trafik sigortalarında mücbir sebepler, zaman zaman kloz olarak sigorta poliçesine dahil edilebilir. Söz konusu kloz’un devreye girmesi halinde zararın ne oranda karşılanıp karşılanmayacağı ise özel veya genel şartlarda belirtilir.
Mücbir Sebep Nasıl İlan Edilir?
Mücbir sebep ilanı, sözleşmede yerine getirmekle yükümlü olduğu sorumlulukları gerçekleştiremeyecek olan tarafça yapılır. Sigorta sektöründe bu taraf, genelde sigorta şirketidir. Mücbir sebebin ilanı halinde dikkat edilmesi gereken bazı detaylar bulunmaktadır. Bunlar:
• Mücbir sebebin gerçekten meydana geldiğini kanıtlamak
• Mücbir sebebin ortaya çıkardığı etkileri azaltmaya yönelik çaba göstermek
• Sözleşmede yer alan hükümlere uymak
• Meydana gelen zararı ödemek
Yukarıdaki detaylardan bağımsız olarak mücbir sebep ilanı farklı ifa imkânsızlıklarına yol açabilir. Bir ticari sözleşme türü olan sigorta poliçeleri özelinde ortaya çıkabilecek ifa imkânsızlıkları üçe ayrılır.
Tam İfa İmkânsızlığı
Tam ifa imkânsızlığı, Türk Borçlar Kanunu’nun 136. maddesinde ifade edilir. Söz konusu maddeye göre mücbir sebepten ötürü sözleşmedeki ana taahhütleri yerine getirememesi bu kapsamdadır. Tam ifa anlaşmazlığında karşı taraftan ödeme ya da farklı bir edinim alınmışsa bunun iadesi gerekir. Buna karşılık taahhüdü karşılayamayan taraf, alacaklıya mücbir sebebi uygun bir zamanda bildirmeli ve gerekli önlemleri almalıdır.
Kısmi İfa İmkânsızlığı
Bazen mücbir sebepten dolayı taahhütlerin bir kısmını yerine getirmek mümkün olmayabilir. Türk Borçlar Kanunu’nun 137. maddesinde bu duruma kısmi ifa imkânsızlığı adı verilir. Böyle bir imkânsızlıkta borcun ilgili kısmına yönelik sorumluluklar sona erer. Fakat sona eren kısmın olmaması sözleşme yapılmasının önüne geçiyorsa tam ifa imkânsızlığı söz konusu hale gelir. Alacaklının kısmi ifaya razı olması durumunda aynı oranda edinim iade etmesi gerekir.
Aşırı İfa Güçlüğü
Aşırı ifa güçlüğü, Türk Borçlar Kanunu’nun 138. maddesinde geçen durumdur. Eğer kişi veya kurum mücbir sebepten ötürü borcunu ödeyemiyorsa dürüstlük kuralları devreye girer. Bu kapsamda sözleşmenin şartları yeniden değerlendirilir. Değerlendirme sürecinden sonuç alınamazsa sözleşme şartları hâkim kararı ile yeniden uyarlanır. Yeniden uyarlama da mümkün değilse sözleşmeden dönülebilir.
Sigorta Sektöründeki Mücbir Sebepler ve Örnekleri
Sigorta sektöründeki mücbir sebepler, poliçe düzenleyen şirketin herhangi bir ödeme yükümlülüğünün bulunmadığı durumlardır. Örneğin; bazı iş yeri ve konut sigortalarında terör, kötü niyetli halk hareketleri, grev ile bunlara karşı alınan önlemler mücbir sebepler başlığı altında sıralanır. Bu gibi durumlar nedeniyle meydana gelen hasar için poliçe sahipleri herhangi bir talepte bulunamaz.
Sigorta şirketleri, müşterilerine mücbir sebeplerin bir kısmını ek teminatlar ile poliçeye dahil edebilme fırsatı sunar. Böylece doğa olayları veya insan eylemleri kaynaklı meydana gelebilecek durumlardan oluşabilecek zararları limitler dahilinde karşılanabilmesi mümkün hale gelir. Sigorta şirketleri, bu durumdan doğacak riskleri ise reasürans yaparak azaltma yoluna gider.
